YagyaVidya

Welcome To YagyaVidya!

तत्सम एवं तद्भव शब्द – UP Police Constable 2024 Hindi

तत्सम एवं तद्भव शब्द

तद्भव-शब्द, अर्थ एवं परिभाषाः

      तद्भव शब्द तत् + भव से मिलाकर बना है, जिसका अर्थ है- विकसित या उससे उत्पन्न। अर्थात् वे शब्द को संस्कृत से उत्पन्न या विकसित हुए है, तद्भव कहलाते है। दूसरे शब्दों में जो संस्कृत शब्द कुछ रूप परिवर्तन के साथ हिन्दी शब्दावली में आ जाए, वे तद्भव शब्द कहलाते हैं।

तत्सम – शब्द, अर्थ एवं परिभाषा

      तत्सम शब्द तत + सम से मिलकर बना है, जिसका अर्थ है- उसके समान अर्थात जो शब्द संस्कृत भाषा से हिन्दी में आए है और ज्यों के त्यों प्रयुक्त होते है, तत्सम शब्द कहलाते हैं। दूसरे शब्दों में संस्कृत के वे शब्द जो हिन्दी में यथावत् ले लिये गये है, तत्सम शब्द कहलाते हैं। जैसे- अग्नि, वर्षा, श्लोक, कृष्ण, कृपा आदि तत्सम शब्द है।

तद्भव तत्सम

शाम   सायं

दुआर  द्वार

गिरिस्ती      गृहस्थी

पांव    पाद

अकेला एकल

अकल  अक्ल

कपड़ा  कर्पट

किवाड़  कपाट

केवट   कैवर्त

गीध   गृध्र

मक्खी  मक्षिका

हल्दी   हरिद्रा

हुलास  उल्लास

नारियल        नारिकेल, नारीकेल

सींग   श्रृंग

कोयल  कोकिल

अचरज आश्यर्च

उजला  उज्ज्वल

कांटा   कण्टक

अटारी  अट्टालिका

तीन   त्रीणि

नंगा   नग्न

भौंरा   भ्रमर

कपूर   कर्पूर

खप्पर  खर्पर

भात   भक्त

चूरन   चूर्ण

चमड़ा  चर्म

रात    रात्रि

तीता   तिक्त

तीखा  तीक्ष्ण

आधा   अर्द्ध

कुआं   कूप

ढ़ीठ    धृष्ट

बाघ   व्याघ्र

मनई   मानव

मानुस  मनुष्य

मुदरी  मुद्रिका

सुन्नर  सुन्दर

अपजस अपयश

अच्छर अक्षर

गधा   गर्दभ

पिया   प्रिय

नेह    स्नेह

पंख    पक्ष

पीठ    पृष्ठ

लाज   लज्जा

निडर   निर्दर

सतसई सप्तशती

शक्कर शर्करा

होली   होलिका

मोती   मौक्तिक

कोयल  कोकिला

भौंरा   भ्रमर

खीर   क्षीर

नया   नव्य

पन्ना  पृष्ठ

पलंग   पर्यंक

चूल्हा  चुल्लि

तीरथ  तीर्य

अंगीठी अग्निष्ठिका

सूरज   सूर्य

आंख   अक्षि

मिट्टी  मृत्तिका

बिगाड़  विकार

मुंह    मुख

कान   कर्ण

जीभ   जिह्वा

दांत   दंत

सिंगार  शृंगार

खंडहर  खण्डगृह

देवर   द्विवर

मक्खन म्रिक्षण

करोड़  कोटि

पीपल  पिप्पल

तेल    तैल

तुरंत   त्वरित

आज   अद्य

धीरज  धैर्य

दही    दधि

बैन    वचन

पुराना  पुराण

गहरा   गम्भीर

ऊंट    उष्ट्र

घी     घृत

घोड़ा   घोटक

गोबर   गोमय

सौत   सपत्नी

कपास  कर्पास

कंघा   स्कन्ध

अखरोट अक्षोट

अकाज अकार्य

टकसाल टंकशाला

बारह   द्वादश

सच    सत्य

मां     मातृ माता

खाट   खट्वा

पनही  उपानह

पान, पन्ना    पर्ण

पोखर  पुष्कर

दाहिना दक्षिण

सुई    सूचि, सूचिका

हाथ    हस्त

हाथी   हस्ति

ससुर   श्वसुर

कान्ह, किसन, कान्हा  कृष्ण

गवैया  गायक

जत्था  यूथ

कान   कर्ण

बाहर   बाह्य

जमुना  यमुना

ईख    इक्षु

अटारी  अट्टालिका

बन्दर  वानर

हवा    पवन

पत्ता    पत्र

रात    रात्रि

नाच   नृत्य

आखर  अक्षर

अम्मा  अंब

आज   अद्य

अनी   अणि

सिक्ख  शिष्य

घड़ा    घट

खाट   खट्वा

खुजली खर्जू

नाक   नासिका

कान   कर्ण

ओंठ   ओष्ठ

सांप   सर्प

कुछ   कश्चित

लाख   लक्ष

खेती   क्षेत्रित

धरती  धरित्री

डंडा    दंड

पत्थर  प्रस्तर

वाहन  पाषाण

महुआ  मधूक

सियार  श्रृंगाल

साला   श्याल

लंगोट  लिंगपट्ट

लाठी   लगुडयष्टि

भतीजा भ्रातृज्य

भाई   भ्राता

भतीजी भ्रातृज्या

जेठ    ज्येष्ठ

जाड़ा   जाड्य

जुगति  युक्ति

बहरा   बधिर

बच्चा  वत्स

ताव   ताप

गहरा   गंभीर

जजमान, जिजमान    यज्ञमान

सपना  स्वप्न

सयाना संज्ञान

ओस   अवश्याय

धुंआ   धूम्र

जुआ   द्यूत

मक्खी  मक्षिका

अमिय  अमृत

खम्भा  स्तंभ

गौना   गमन

कमरा  कोष्ठ

काठ   काष्ठ

पीठ    पृष्ठ

पड़ोस  प्रतिवेश

पसीना प्रस्वेद

चख    चक्षु

कारज  कार्य

जुगति  युक्ति

विसरना विस्मृति

घूंघट   गुंठन

छठा   षष्ठ

कुंजी   कुंजिका

नहना  नखहरण

नैहर   ज्ञातिगृह

भीतर  आभ्यन्तर

चौपाया चतुष्पद

पत्थर  प्रस्तर

सोचा   सच्चक

रीस    ईर्ष्या

भूख   बुभुक्षा

अंगोछा अंग्रप्रौछा

विद्रोह  विक्षोभ

छिलका शकल

वाग   वल्गा

रैन    रजनी

छाजन  छादन

कड़वा  कटु

कड़ाह  कटाह

ओर    अवर

रीता   रिक्त

गेहूं    गोधूम

गाय   गो

गांठ   ग्रंथि

नीम   निम्ब

दाख   द्राक्षा

दही    दधि

कंगन  कंकण

सीख   शिक्षा

भादो   भाद्रपद

कटघरा काष्ठगृह

आंसू   अश्रु

पाहुना  प्राघूर्ण

अमिय  अमृत

झीना  जीर्ण

ओझा  उपाध्याय

औंधा   अवमूर्ध

ईधन   ईंधन

मौत   मृत्यु

गंवार   ग्रामीण

ग्वाल  गोपाल

अचरच आश्चर्य

चौथा   चतुर्थ

चौपाया चतुष्पद

चौखट  चतुष्काठ

ऐसा   ईदृश

दाढ़ी   दंष्ट्रिका

दरस   दर्श

सबद   शब्द

चौक   चतुष्क

रोआं   रोम

खाँशी  कास

भगत  भक्त

कई    कति

जब    यदा

मोर    मयूर

आम   आम्र

जड़    जटा

जौ    जब

पतोहू  पुत्रवधू

गोसाई  गोस्वामी

जाड़ा   जाड्य

सताना सत्तापन

विछोह  विक्षोभ

कंघी   कंकती

भभूत  विभूति

बंश    वंश

अगहन अग्रहायन

पोथी   पुस्तक

चिड़िया चटक

मौसी   मातृश्वसा

तुम    तुषमे

इकतीस एकत्रिशत्

अड़सठ अष्ठाजष्टि

इतना  इयत

केस    केश

आसीस आशीष

काज   कार्य

ताव   ताप

आग   अग्नि

थोड़ा   स्तोक

आसमान      आकाश

आज   अध

आंच   अर्चि

सोचा   सच्चक

उगना  उद्गात

लोहार  लौहकार

सरसों  सर्षप

जीभ   जिह्वा

चंख    चक्षु

पुराना  पुराण पुरातन

विसरना विस्मृति

अंधा   अंध

चबाना  चर्वण

गनेस  गणेश

दूल्हा   दुर्लभ

अनत  अन्यत्र

अगाड़ी अग्रवर्ती

बाग   वल्गा

महक  गन्ध

परस   स्पर्श

परसों  परश्वः

चाक   चक्र

चकवा  चक्रवाक

घोड़ा   घोटक

तांबा   ताम्र

तोंद   तंद

कौन   कापुन

क्यों   किंपुन

झूठा   जुष्ठ

दरसन  दर्शन

असीस  आशीष

आसरा  आश्रय

उघाड़ना उद्घाटन

सुहाग  सौभाग्य

रीस    ईर्ष्या

पुरूषारथ       पुरुषार्थ

भतीजा भ्रातृत्य

घी     घृत

गोंद   क्रोड

तीरथ  तीर्थ

खाट   खट्वा

दुपट्टा द्विपट्ट

सजाना सज्जापन

सबद   शब्द

गंवार   ग्रामीण

नाक   नासिका

अभिय  अमृत

कोख   कुक्षि

अंगोछा अंगप्रौक्षा

सत्तू    सक्तु

लौंग   लवंग

गेंद    कंदुक

बछड़ा  वत्स

बच्चा  वत्स

सबद   शब्द

अनत  अन्यत्र

अमचूर आम्रचूर्ण

अकास आकाश

अमोल  अमूल्य

अगाड़ी अग्रवर्ती

अमावस अमावस्या

अकथ  अकथ्य

अजान  अज्ञान

अस्तुति स्तुति

अधरम अधर्म

अद्धा/अद्ध/आधा      अर्द्ध

अनसन अनशन

अनेह   अस्नेह

अलग  अलग्न

अछोह  अक्षोभ

अपढ़   अपठ

असाढ़  आषाढ़

अड्डा  अट्टा

अगम  अगम्य

अगवाड़ा अग्रवाट

अगुवा  अग्रणी

अचम्भा असंभव

अचकन कंचुक

अचानक अज्ञानात्

अचूक  अमोघ

अच्छा  अच्छ

अछल  अच्छल

अजवायन      यवनिका

अटाला अट्टाल

अटित  अटा

अठखेली        अष्टकेलि

अठमासा      अष्ठमास

अधिष्ठाता     अधिष्ठातृ

अघोगामी      अधगामिन्

अनकना आकर्णन

अनुगामी      अनुगामिन्

अनुभवी अनुभविन्

अनुयायी      अनुयायिन्

अनुरागी अनुरागिन्

अनुराधना     अनुराधन

अपकर्ता अपकर्तृ

अबेर   अवेला

अभागा अभाग्य

अभिनेता      अभिनेतृ

अभिमानी      अभिमानिन्

अभिलाषी      अभिलाषिन

अमीत  अमित्र

अरधा  अर्ध

अरचना अर्चन

अलता  अलक्तक्

अनमोल        अलभ्य/अमूल्य

अलसी  अतसी

अलाव  अलात

अवगाह अवगाध

अवध  अयोध्या

अवलोचना     आलुंचन

अवेहलना      अवहेलन

अवाक्  अवाच्

असगंध अश्वगंध

असन  अशन

असम्मत      अश्वमत

अशोच  अशुचि

अहेर   आखेट

अहीर  आमीर

अफीम अहि-फेन

अस्सी  अशीति

अलच्छन      अलक्षण

अचवन आचमन

अनूठा  अनुत्थ

अलोना अलवण

अरग   अर्क

अच्छत अक्षत

अठारह अष्टादश

अदरक आर्द्रक

अनूठा  अनुत्य

अपना  आत्मन्

अढ़ाई  अर्धतृतीय

अट्ठानबे      अष्टानवति

अपाहिज       अपादहस्त

अट्ठावन      अष्टापंचाशत

अड़सठ अष्ठाजष्टि

अनाड़ी अनार्थ

अनी   अणि

आभूसन आभूषण

आयसु  आदेश

आचर  आंचल

आलस  आलस्य

आरसी  आदर्श

आठ   अष्ट

आकांक्षी आकांक्षिन्

आना   आगमन/आणक

आरती  आरार्तिक

आरोही आरोहिन्

आढ़त  आढ़यत्व

आप   आत्मा

आरसी  आदर्शिका

आसरा  आश्रय

इमली  अमलीका

इकट्ठा एकत्र

इक्कीस एकविंशति

इकतीस एकत्रिंशत्

इकतालीस     एकचत्वारिंशत्

इकलौता एकलपुत्र

इतना  इयत

इतवार आदित्यवार

ईषना  एषा

ईषा    ईर्ष्या

ईंट    इष्टिका

उठ    उत्तिष्ठ

उबालना उद्वालन

उजला  उज्ज्वल

उपास  उपवास

उगना  उद्गत

उठान  उत्थान

उलाहना उपालम्भ

उसास  उच्छ्वास

उपरोक्त उपर्युक्त

उछाह  उत्साह

उड़ना/उड़ान    उड्डयन

उन्तीस ऊनत्रिंशत्

उन्नीस एकोनविंशति

उँडे़लना उद्धारण

उकेरना उत्कीर्ण

उखड़ना उत्खात

उघटना उत्कथन

उचाट  उच्चाट

उछंग  उत्संग

उतरना अवतरण/उन्तरण

उपभोक्ता      उपीभोक्तृ

उपमाता उपमातृ

उपला  उत्पल

उलंघना उल्लंघन

उल्लू   उलूक

ऊंट    उष्ट्र

ऊखल  उद्खल

ऊंचा   उच्च

ऊधम  उद्धम

ऊन    ऊर्ण

ट्टणी  ट्टणिन्

एवम   इमि

ऐंडना  अवगुंठन

27 January

ऐंठना  आवेष्टते

ऐसा   ईदृश

ओस   अवश्याय

ओंठ   ओष्ठ

ओढ़ना उपवेष्टन

ओसार  प्रसार

ओला  उपल

औतार  अवतार

औगुन  अवगुण

औंगना अंचन

औंदना उन्माद/उद्धिग्न

औटाना उत्तापन

और    अपर

औंघा   अवमूर्घ

अंगूठा  अंगुष्ठ

आँगन  अंगण

आँचल  अंचल

आँत   अन्त्र

आँवला आमलक

आँस   पाश

अंगुली  अंजलि

अँखुआ अंकुर

अँधेरा  अन्धकार

अँगिया अंगिका

आँकर  आकार

अंगुरी  अंगुलि

अंधा   अंध

अंस    अंश

कहार  स्कन्धधार

काना   काण

कोठी   कोष्ठिका

कोस   क्रोश

करतब  कर्त्तव्य

कोढ़ी   कुष्ठी

कौवा   काक

कोना   कोण

किनकी कणिका

केहरी  केशरी

कलेश  क्लेश

कच्चा  कुपच

कूची   कूर्चिका

कई    कति

कुंजी   कुंचिका

कुम्हड़ा कूष्माण्ड

कटहल कंटकिफल

कंधार  गांधार

ककड़ी  कर्कटी

कक्कड़ कर्कर

कच्चा  कषण

कछार  कच्छ

कछुआ कच्छप

कटार  कट्टार

कठौत  काष्ठपात्र

कड़ा   कटक

कडुआ  कटुक

कढ़ना  कर्षण

कत्थक कथक

कत्था  क्वाथ

कनेर   कणेर

कन्नौज कान्यकुब्ज

कब    कदा

कबड्डी कपर्दी

कबाड़  कर्पट

कबूतर  कपोत

कमंडल कमंडलु

करतार कर्तार

करतूत कर्त्तव्य

करदम कर्दम

करेला  कारूवेल्ल

करौंदा  करमर्द

कलसा  कलश

कलाई  कलाची

कली   कलिका

कलेवा  कल्य

कसना  कर्षण

कहानी कथनिका

काँटा   कंटक

काजल कज्जल

काटना कर्तन

कायर  कातर

किसान कृषाण/कृषक

कुंआरा कुमार

कुंदन  कुंद

कुआं   कूप

कुटिया कुटी

कुत्ता   कुक्कुर

कुदाल  कुद्दाल

कुनकुना कदुष्ण

कुनबा  कुटुम्ब

कुबड़ा  कुब्ज

कुल्हड़  कुल्हर

कुल्हाड़ा कुठार

कैचुआ  किंचिलिक

केंचुली  केंचुक

केकड़ा  कर्कट

केवड़ा  केविका

केला   कदली

कैथ    कपित्थ

कैसा   कीदृश

कोढ़   कुष्ठ

खार   क्षार

खड़ाऊं  काष्ठपादू

खड़िया खटिका

खड्ड   खात

खत्री   क्षत्रिय

खपाना क्षेपण

खिचड़ी कृसर

खिड़की खटक्किा

खुदरा  क्षुद्र

खुर    क्षुर

खुरपा  क्षुरप्र

खूँटा   क्षोड़

खेप    क्षेप

खेल   केलि

खेदक  क्षेपक

खोई   क्षोद्र

खोज   क्षोद्य

खेत    क्षेत्र

खांसी  कास

गलना  गलन

गर्मी   ग्रीष्म

गिनना गणन

गात   गात्र

गुन    गुण

गोरा   गौर

गगरा  गर्गट

गठन   घटन

गहन   ग्रहण

गांठना ग्रंथन

गाल   गड़/गल्ल

गिरगिट गलगति

गुट्ट   गोष्ठ

गोखरू  गोक्षुर

गेंद    कंदुक

गौना   गमन

घिसना/घूसना  घर्षण

चना   चणक

चूना   चूर्ण

चरन   चरण

चितेरा  चित्रकार

चवाना  चर्वण

चिड़िया चटिका

चांदनी  चंद्रिका

चौकाचौका     चतुष्क

चौखट  चतुष्काठ

चकवा  चक्रवाक

चबूतरा चत्वर

चमगादड़      चर्मचटक

चमार  चर्मकार

चमेली  चम्पकवेलि

चांद   चन्द्र

चालीस चत्वारिंशत

चुनना  चयन

चुल्लू   चुलुक

चूरमा/चूरा     चूर्ण

चूल्हा  चूल्लि

चेला   चेटक

चोटी   चूड़ा

चौकोना चतुष्कोण

चौड़ा   चतुष्पदक

चौमासा चतुर्मास

चौरासी चतुरशीति

छाँह   छाया

छोह   क्षोभ

छाता   छत्र

छप्पय  षट्पद

छोटा   क्षुद्र

छेद    छिद्र

छाजन  छाद्य/छादन

जड़    जटा

जब    यदा

जम्हाई जृम्भिका

जोगी   योगी

जंतर   यंत्र

जांघ   जंघा

जलन  ज्वलन

जग    जगत्

जवान  युवा

जोबन  यौवन

जौ    यव

जमाई/जवांई    जामातृ

जोड़ा   युक्त

जनेऊ  यज्ञोपवीत

जागना जागरण

जीरा   जीरक

जैसा   यादृश

झीवर  धीवर

झुकना अध्युक्त

झीना  जीर्ण

झूठा   जुष्ट

टांका   टंक

टाट    तंतु

टूटना  त्रुट्यते

टोली   तोलिका

ठग    स्थग

ठहर   स्थल

डाइन  डाकिनी

डिम्भ  दम्भ

तिकोना त्रिकोण

तमोली ताम्बूलिक

तिनका तृण

तालाब तड़ाग

तिगुना त्रिगुण

तुरंत   त्वरित

तेरह   त्रयोदश

तेवर   त्रिकुटी

तैसा   तादृश

त्यों    तदा, एवम

त्योहार तिथिवार

तुम    तुषमे

तीजा   तृतीयक

थोड़ा   स्तोक

थन    स्थन

थल    स्थल

थाली   स्थली

दाद    दद्रु

दच्छ   दक्ष

थामना स्तंभन

थान   स्थान

दिवाली दीपावली

देखना  दृश

दीठ    दृष्टि

दस    दश

दामाद  जामाता

दूल्हा   दुर्लभ

दुरद   द्विरद

दांत   दंत

दिया   दीप

दूजा   द्वितीय

दूना   द्विगुण

दई    दैव

दुबला  दुर्बल

दूब    दूर्वा

दसवां  दशम

दाढ़ी   दंष्ट्रिका

दबाना  दमन

दोहता  दौहित्र

दुपट्टा द्विपट्ट

दाई    धात्री/धाया

दाख   द्राक्षा

दोहरा  द्विधा-सृत

Leave a Comment

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Scroll to Top